रंजित कुमार प्रमाणिक
झारखंड केर राजधानी रांची जिलाक पूरबी छेतर’ टाके पांचपरगना छेतर’ कहल जायला. पाचपरगना छेतर’ पांच टा परगना लेक मिलखन बइन आहे – सिल्ली, बुडूं, बारेंदा, राहे, आर तमाड़. इ छेतर’ टाके ’सिबुबारात’ केर नामउ जानल जायला. कन’ छेतर’ के जानेक पहिल उकर भासा संसकिरिति के जानेक टा पहिला दरकार होयला. लोक साहित अलिखित साहित होयला आर एक पीढी लेक दोसर पीढ़ी तक मुकजबानी पहंचेला. पांचपरगना केर लोक साहित टाउ इकर अपबाद ना लागे.
हिंआ केर लोक साहित मेहेन बारो मासे तेरह परब कहनइत केर पुट आहे. अहे हिसाबे सभे परब दोसर-दोसर लय आर सुर केर गीतेक परचलन टाउ खुबे बेसी आहे. इ किसिम-किसिम केर लय आर सुर के गीत माहने टुसू परब केर गीत गिला ठांइ टाउ बेंजाइन उंचा आहे. आसले टुसू परब टा पांचपरगनाक सउब लेक बड़े परब हेके. संसकिरिति सबद’ टाकेर चरचा करले सउब लेक पहिल गीत बेटेइ मन टानेला आर पांचपरगना छेतरे मेहेन किसिम-किसिम केर गीत पावाल जायला.
टुसू परब केर परमुख बिसेसता इटा केर चलते आहे कि हिंया बारह-बरन आर किसिम-किसिम केर जाइत रहयंला. मिनतुक हिंया पांचपरगना छेतर’ टाय सउब जाइत मिलकन टुसू परब टाके मानेनला. टुसू परब टाके पुस परब’ कहल जायला. पुस परब केर सुरुआती आगहन साकराइत केर बादेक दिन टा लेक उमंग आर उतसाह भइर उठेला. इ परब टाकेर परमुख बिसेसता इटा हेके कि आगहन मासेक बादे आर माघ मासेक पहिल मानल जायला, मिनतुक न केवउ आगहन परब कहेनला आर ना माघ परब.
लोक काथाए पुस परबेक समबनधे कयएकटा किंबदंति परचलित आहे कि इकर कन’ सुजग कथा टा एखनो केकर’ मुंह लेक केउ नाइ सुइन आहेन कि टुसू के रहे.टुसू के केउ तो कहेनला पुरुलिया जिला केर कांसी नरेस के बेटी हेके आर केउ कहेनला उड़ीसा केर राज घराना केर रानी हेके, आर केउ कहेनला इमन बारेंदा परगना केर राजा केर बेटी रहे. एकटा टुसू आर छोटे बहिन टा भादु. टुसू केर पूजा आगहन मासेक बादे पुस मासे करल जायला.
छोटे बहिन भादु केर पूजा भादर मासे करल जायला. टुसू केर पूजा कुंवारी बेटीछुआ सउब अहे खातिर करेनला कि टुसू कुंवारी रहे. एकटा कुंवारी केर दुख-दरद कुंवारी जानेला. जेसन “बेटीछुआ केर दुख टाके बेटीछुआइ जानेला.’ आगहन साकराइत केर बादे टुसू थापन केर एकटा नेग होयला जेकर बादे कुंवारी बेटीछुआ सउब रोज सांज बेरा माछिआंधार केर बादे टुसू थापन केर पासे जोड़ो-सोड़ो हयंला, उकर बादे टुसू जागायेक गीत गीतगायेनला मिनतुक टुसू गीत टाउ बेजाइ किसिम केर होयंला.
आमरा जे मां टुसुथापी आघन सांकराइते गो
अबला बाछुरेर गबर, लबन चाउलेर गुंडी गो।
तेल दिलाम सलिता दिलाम, दिलाम सरगेर बाती गो
सकल देवता संइझा लाव मां, लखी सरसती गो।
गाई आइल’ बाछुरी आइल’ आइल’ भग’बती गो,
संइझा निये बाहिराव टुसू छरेर कुल बती गो।’’
भावार्थ – इ गीत टाकेर साबदिक अरथ’ हेके, कि कुंवारी बेटीछुआ सउब आगहन साकराइत केर उपलछ मेहेन जे टुसू थापन केर नेग करेनला से खन अबला बाछुर आर आरवा चाउरेक गुड़ी केर दरकार होयला. बंदना सवरुप जेसन सांइज बेरा गाइ बाछुर घर ढुंकेक बादे सउब देबी देबता के सांझ देनला असने टुसूमनी के सांझ देवेक परमपरा टाके गीत केर माइधम मेहेन देखाल आहे.
एक संड़पे, दू संड़पे, तीन संड़पे लक चले।
आमार टुसू एकला चले, बिन बातासे गाअले।
भावार्थ – टुसू घुरायेक परमपरा टा बिहाने आर सांइजे होयला. टुसूमनी केर गाते किसिम-किसिम केर झिकी-मिकी लुगा पिंधाल रहेला. गांव केर कुंवारी बेटीछुआ सउब टुसूमनी के लेकन बाज-बाजना केर संगे-संगे गांवे-गांवे घुरेनला. से खने टुसू के नाचाइनला तो उकर गातेक किसिम-किसिम केर झिकी-मिकी पिंधाल लुगा गिला हिलेला.
चल जाबी त मकर सिनाइते,
नउतन जामा कापड़ परिते।
भावार्थ – पुस साकराइत केर दिने नाहाय धोवाय खन नावा लुगा फाटा पिधेक परमपरा टाके गीत केर माइधमे दरसाल आहे. इ पुस गीत टा कुंवारी बेटीछुआ सउब जखन मकर नाहाय जायनला से खने गीतकायनला.
दांड़ा रे संगेइ जाब’
एक खिली पान दुइ जने खाब’।’’
भावार्थ – पुस गीत सवाल जबाब बिधि लेको गीतकाल जायला. मेला घुरेक जायेक बेरा इरकम भाबेक गीत गितकाल जायला.
जले हेल’ जले खेल’ जले तुमार के आछे,
चाइर’ दिगे भाइले देख’ जले ससुर घर आछे।
भावार्थ – टुसूमनी के भासायेक बेरा इरकम गीत के एकटा घरेलू बेटीछुआ
केर रुपे देखाल जाय आहे.
(वरीय शोधार्थी, क्षेत्रीय भाषा विभाग पंचपरगनिया रांची विश्वविद्यालय)